" شاه سلطان حسین "

تاریخ . براستی تاریخ چیست؟ شاید بهتر باشد که این گونه مطلبم را بیاغازم. از تعریفی از تاریخ شروع می کنم که خود تا حدودی آن را درست می دانم. بعضی معتقدند که تاریخ در حال تکرار شدن است . بعضی هم معتقدند آن چه که به عنوان تاریخ به دست ما رسیده است همگی افسانه است و حتی شاید این حوادث رخ نداده و اگر رخ داده است به این گونه نبوده و احتمال هم دارد که به همین صورتی که تاریخ می گوید رخ داده باشد. تاریخ هر چه هست دهان به دهان گشته است . واقعیت هایی مسکوت مانده و یا در گذر زمان از یادها رفته که تعداد آن ها هم کم نیست و بعضی دیگر در همین دهان به دهان شدن ها قلب شده است و یا کم و زیادهایی در آن صورت گرفته است. مخالفین و موافقین ، مغرضانه یا محبانه در آن دست برده اند ، حتی آنان که بی طرف بوده اند نیز از سنگ زدن به آن بدشان نیامده و سنگ ها زده اند.

من خود به شخصه با این نظر موافقم و هیچ تاریخی و قضیه و شخصیت و مکان تاریخی را به عنوان حقیقت و واقعیت قبول ندارم. اما آن چه مرا به سمت خواندن تاریخ می کشاند این است که تاریخ بازگو کننده داستان هایی است شیرین و بعضاً آموزنده که خواندن آن بسیار لطف دارد. آنان که با این نظر موافقند اصل را به تاریخ نمی دهند. بلکه با پذیرفتن اصولی و اعتقاد به آن ، شخصیت های تاریخی را مورد بازبینی قرار می دهند و روبرو یا در در کنار آنان قرار می گیرند. حال آن شخص هر که می خواهد باشد. شهید مطهری نیز شاید این گونه فکر می کرد که در کتاب "جاذبه و دافعه علی(ع)" این گونه می گوید که شیعه شخص پرست نیست و اصالت را به شخص نمی دهد بلکه طبق اصولش حرف می زند و اصولگراست. علی را نه به این دلیل که داماد پیامبر بود یا نامش علی است مورد احترام قرار می دهد و حق را از آن علی می داند بلکه این اصول علی و منش و روش علی است که علی را مورد احترام قرار می دهد.

اگر اصولی به تاریخی نظر افکنیم آنگاه تاریخ برای ما داستانی خواهد شد که نام شخصیت ها و مکان ها و زمان ها در آن مهم نیست و این اصل داستان است که مهم می شود و از آن در دوران حیات خود درس می گیرد و مشاوری می شود برای لحظات سخت و آسان و به قول شهید رابع آیت ا... سید محمد باقر صدر انسانی می سازد مسئول و تاریخ ساز.

یکی از قسمت های تاریخ ما که بسیار آموزنده و شنیدنی و نغز است تاریخ سلسله صفویه و دوران حکمرانی آنان بر ایران زمین است.

کند و کاو در این قسمت از تاریخ ما را وادار می کند تا علل روی کار آمدن و قدرت گرفتن و سپس اضمحلال و سقوط آن را بررسی کنیم. سلسله ای که بیش از دو قرن در ایران در کمال قدرت و احترام حکومت کرد.

مردم ایران ناراضی از حکومت ساسانی که گاه به زور شمشیر شاه ساسانی باید مانوی می شدند و هنوز زمانی نگذشته باید در زمان همان شاه زرتشتی می شدند ، گاه مسیحی شدن بی ایراد بود و گاه مسیحیان به اعدام محکوم بودند و سپس عرب که شعارش آزادی بشر بود ولی حتی برادران خود را تحمل نمی کردند چه برسد به مردمی از نژادی دیگر. این شد که به محض ورود عرب و حاکمیت عرب اموی و سپس عباسی مردم این خاک برخاستند و پس از دو قرن مبارزه در راه آزادی خود که به قولی بعضی دو قرن سکوت بود و این نویسندگان ندیده اند مقاومت مردم این خاک را در مقابل تهاجم عرب و مکتبی که عرب به صورت ناسیونالیستی از آن خود می دانست و نه برای آحاد بشریت و آن را وسیله ای قرار داده بود برای خار کردن سایر مردمان و این مبارزات بود که عرب را از خاک بیرون راندند و تا چهار قرن مکتب عربی آنان را نپذیرفتند و پس از چهار قرن که دیگر استقلال خویش را به دست آورند آنگاه به سوی دینی روی آوردند که منادی آزادی و برادری و برابری بود. اسلام راستینی که خود کشف کرده بودند و تازه فهمیدند که اکثریت اعراب این آیین را به ظاهر قبول نموده اند و نه به دل و تازه پس از چهار قرن دیگر بود که فهمیدند اسلام راستین که آنان را از همه چیز بی نیاز می سازد در مذهب تشیع و در خاندان علی و زهرا بوده است و به محض کشف حقیقت تشییع را پذیرفتند.

هشت قرن مظلومیت شیعه و پذیرفتن این مکتب و ثابت شدن حقانیت این مذهب برای مردم این سرزمین ، شورش های داخلی و نا امن شدن کشور طوایف قزلباش را به دور خاندانی جمع نمود که هم در عبودیت شهره بودند و هم در تشییع از خاندان های پر سابقه. پس از مدتی این خاندان ترک به ادعای آن که از فرزندان علی هستند و با یدک کشیدن نام علی عده ای را با خود همراه نمودند و قیام کردند. مملکتی که در داخلش هرج و مرج و مرزهایش از سوی روس ها از شمال و عثمانیان از غرب و دول تازه سر از تخم در آورده غرب اروپا از جنوب آن را مورد تاخت و تاز خود قرار داده بودند. توسط شاه اسماعیل حاکمیت مرکزی پیدا نمود ، هرج و مرج داخلی را خاتمه بخشید و دشمنان خارجی را در جنگ ها شکست داد و آنگاه که عزم روس کرد ، روس ها فرار را بر قرار ترجیح دادند. شاه عباس که به سلطنت رسید صفویان را قدرتی دو چندان بخشید و آن چنان با دشمنان خارجی برخورد کرد که تا ده ها سال فکر این که به ایران چپ نگاه کنند را نداشتند.

228 سال حاکمیت صفویان در کمال قدرت بر ایران را شاهی که اصلاً دوستدار شاهی نبود به باد داد. ولی تا سالیان سال هر کس قیام می کرد خواهان برپا نمودن و برگرداندن صفویان به حکومت بود. نادر که به این نام جنگ ها کرد و خود بر تخت شاهی نشست و کریم خان که خود را شاه نخواند و وکیل الرعایا خواند و یکی از صفویان را در اصفهان بر تخت نشاند ولی عجب شاهی که شاهی را کریم می کرد و نامش بر دیگری بود و دست آخر آغا محمد خان قجر که جنایت ها کرد و سپس بی آن که لخظه ای تردید کند تاج شاهی بر سر گذاشت و سکه به نام خود زد.

آخرین شاه صفوی،  جوانی است به نام شاه سلطان حسین ، که پس از پدر در سال 1105 ه.ق بر تخت نشست و تخت و تاجی را که شاه اسماعیل با دلاوری به دست آورده بود و شاه عباس کبیر با اقتدار آن را تثبیت کرد بر باد داد.

اما درباره شاه سلطان حسین چنین آوردند:

 آنگاه که شاه اسماعیل سوم در بستر احتضار بود به اطرافیانش چنین گفت : " اگر می خواهید مملکت در آسایش باشد حسین میرزا را شاه کنید و اگر جویای نام و تعالی و افتخار هستید میرزا مرتضی را برگزینید." و پس از مرگ شاه ، حسین میرزای 26 ساله را بر تخت نشاندند.

شاه سلطان حسین تا زمانی که بر تخت نشست از حرمسرا و اندرونی پا بیر ون ننهاده بود. ( یاد بودا افتادم که پدرش او را منع کرده بود که نکند خدای ناکرده چشم پسرش پیری ، بیماری یا مرگ را ببیند. حال باید حساب کنید شاهی که تا حال مَردی ندیده جز پدر و جز با زنان نبوده چگونه شاهی خواهد کرد البته بعضی از آقازاده ها نیز همچون این شاه هستند . آقازاده هایی که جز خوردن و شیطنت و شاید گاهی درس خوان که چه عرض دارم خر خوان تشریف دارند و مدرک می گیرند بدون آن که تعهدی داشته باشند و یا اصلاً بدانند که معنی این مدرکشان چیست) این شاه که در جمعیت نسوان همه عمر گذرانده بود چون زنان نه شجاعت داشت و نه شهامت . تا آخر عمر شاید شمشیر در دست نگرفت هر چند به کمر بسیار بسته بود ، چون حتی نمی دانست چگونه شمشیر در دست گیرد.

حرمسرا نیز که از خاصیت های دربار بود و شاه سلطان حسین که بسیار زن باره بود بیش 400 زن داشت ( البته دیگر فرصت نشد بر آن بیافزاید وگر نه فتحعلی شاه قجر بیش از 1000 زن نمی توانست رکورد دار حرمسرای شاهی شود. البته در زمان ما هم کم نیستند کسانی که زنانشان بی شمار است ولی خب این زنان عمدتاً از هووی خود بی خبرند و خدا نکند که خبردار شوند چون ماجرای مهاجران به لندن پیش می آید و طلاق و طلاق کشی) این زنان بر شاه سوار بودند و دربار شاهی بعضاً از این ها فرمان می برد شاه احکامش را از نسوان حرمسرا می گرفت.( باز هم به این شاه ، در این دوره زمانه که بعضی خود را به هیبت زنان در می آورند و خود نیز از فرط زن ذلیلی یا شاید هم از شدت ترس ، خود زن می شوند و شوهر می کنند و خود و دخترش به عقد سبیل کلفت محله در می آیند.) و در این زمان علاوه بر زنان حرمسرا ، حاکمان ولایات و وزیران و فرماندهان لشگری و خلاصه هر کسی برای خودش شاهی بود و امری می داد و مملکت هزار شاه شده بود ولی اسماً فقط یک نفر شاه بود.

جنوب مورد تعرض اروپاییان تازه از بند وسطی رها شده بود و غرب کشور مورد تعرض عثمانی ها و شمال و قفقاز مورد تعرض روس ها و در این میان از نیروی نظامی آراسته ای که شاه عباس ساخته و پرداخته بود خبری نبود و فرماندهان در عیش و نوش و جمع آوری ثروت با یکدیگر در حال سبقت. ( تعجب نکنید در زمان خودمان گاه در میان فرماندهان جنگ دیده مان از این قرها مد شده بود که خوب ....)

اما سقوط صفویه در آن زمانه ای که اوصافش گذشت چگونه رخ داد ؟

شاه سلطان حسین پادشاهی که همانند دیگر پادشاهان پرورده دست غلامان و حرمسرا بود ، پس از به سلطنت رسیدن شیوه زندگی پیشین را پی گیری کرده و اداره کشور را به وزیران سپرد .آنگاه که اراده به انجام کاری می کرد جز با مشورت پیشگویان و اندرزهای خرافی آنان نبود. همزمان با چنین رهبری در ایران، کشور روسیه زیر فرمان پطر کبیر در شمال، سلطان محمد عثمانی در غرب، و کشورهای اروپائی ( انگلیس، هلند و فرانسه) با فرمانروایان آزموده همه از نابسامانی و ضعف سلسله صفوی آگاه شده و هر یک به گونه ای چشم به ایران دوخته و برای سود جوئی از این میدان بی سردار نقشه های شیطانی می کشیدند. از سوی دیگر فرمانداران داخلی هر یک سر شورش برداشتند که از میان آنان محمود پسرمیر ویس گوی را ربود.

در دوران وی شورش‌های افغانان غلجایی و ابدالی بی‌پاسخ ماند و در نهایت منجر به استیلای محمود افغان از طایفه غلزایی و تصرف اصفهان به دست وی گشت، سلطان حسین به شکلی باورناپذیر و منحصر به فرد درماندگی و ناتوانی خویش را با گذاشتن تاج بر سر محمود افغان در ۱۲ محرم ۱۱۳۵ه.ق به اثبات رسانید و چگونگی آن به شرح ذیل است:

شاه سلطان حسین به توصیه درباریان مغرض و ناآگاه خود گرگین خان گرجی را بدون توجه به این كه وی با آداب و رسوم پشتون ها ناآشناست و كار را خراب تر خواهد كرد و بر وخامت اوضاع خواهد افزود به حكومت قندهار برگزید تا اوضاع منطقه را آرام كند. به اسلام گرویدن گرگین خان دلیل عمده گماردن او به حكمرانی قندهار و موفق بودن او در سركوب كردن بلوچ ها بود.

«میرویس» بزرگ قندهاری ها كه برای تظلم از جور و ستم عبد ا... خان حكمران اعزامی دولت صفویان رنج سفر به اصفهان را بر خود هموار كرده بود ولی موفق به دیدار شاه سلطان حسین نشده بود ۱۹ نوامبر سال ۱۶۹۹ (۱۰۷۸ خورشیدی) با دست خالی به قندهار بازگشت و سران طوایف ناحیه را به باغ خود دعوت كرد و وجود ضعف در اركان دولتی و رواج فساد اداری و چاپلوسی در دربار صفوی را برایشان بیان داشت و گفت كه شاه در محاصره عده ای كوته نظر آزمند است و كسی نمی تواند، حتی برای تظلم به او دسترسی یابد و احكام انتصابات خرید و فروش می شود و دلسوز وجود ندارد. پشتون های قندهار تا آن زمان سابقه نافرمانی و ضدیت با دولت متبوع ، ایران ، را نداشتند ، شروع به نافرمانی کردند . در قندهار ، میر ویس فتاوی روحانیون سنی را كه به دست آورده بود به سران طوایف كه تا آن زمان حاضر به این درجه از تمرد نبودند نشان داد و قتل گرگین خان را مباح دانست ، میرویس سپس با بكار بردن نیرنگ گرگین خان را به باغ خود دعوت كرد و در آن جا او را بكشت.

شورش میر ویس موفق شد زیرا كه شاه سلطان حسین بی كفایت ، قبلا طایفه ابدالی را از خود رنجانده بود، تا از آنان كمك گیرد و ملك محمود سیستانی حاكم «فراه» را هم كشته بود و مردم آن ایالت ناراضی بودند. پس از مرگ میر ویس درسال ۱۷۱۱ میلادی، برادرش میر عبدا... جایش را گرفت كه میر محمود پسر میر ویس عموی خود را كشت و به كرمان حمله برد.

لطفعلیخان حاكم فارس به كمك كرمان شتافت و میر محمود را به قندهار فراری داد . شاه بی خرد اندكی بعد لطفعلیخان را معزول ساخت ؛(این هم تعجبی ندارد چرا که پس از شاه سلطان حسین هم این روند ادامه داشته و آنانی که بیشتر خدمت کرده اند زودتر معزول شده اند نگاهی به عزل قائم مقام و یا امیر کبیر و در همین دوران خودمان عزل وزیران کاردان و خدوم و یا آن سردارانی که از جان مایه گذاشتند و...) این خبر كه به گوش محمود رسید ،  محمود که با پادشاهی بی اراده و ضعیف روبرو بود به آسانی توانست شهرهای ایران را یکی پس از دیگری تسخیر کرده و به سوی پایتخت بشتابد. در این هنگام به شاه نامه نوشت و از او درخواست کرد که فرمانداری قندهار و خراسان و کرمان را به خاندان او نسل به نسل واگذارد و نیز دختر او را خواستگاری کرد. شاه سلطان حسین در جواب نوشت:« مطالب شما که نوشتید، همه امکان دارد که صورت پذیرد، اما دختردادن شیعه به سنی ممکن نیست، و شاه به رعیت خود دختر دادن را صلاح نمی بیند.»

محمود نیز در سال ۱۷۲۵ میلادی با ۲۵ هزار تن به كرمان حمله آورد و این شهر را متصرف شد و از آن جا از طریق یزد عازم اصفهان گردید . وی موفق به تصرف یزد نشد ، ولی اصفهان را در ۱۲ اكتبر سال ۱۷۲۲ میلادی تصرف كرد و عملاً به عمر دودمان صفویان پایان داد. جالب آن است که گزارش لحظه لحظه حملات و گرفتن بخش هایی از خاک ایران توسط محمود به شاه داده می شد ولی شاه عین خیالش نبود.( و شاید هم غیرت ملی اش چونان ملی گراهای زمان خودمان باشد که در حالی که ماشین جنگی صدام روز به روز پیشرفت می کرد آن ها می گفتند بگذارید تا بیایند بعداً حمله گاز انبری و شکست دشمن ، خدا را شکر که این بار علی رغم آن که فرمانده کل قوا و ریاست جمهور ما همچون شاه سلطان حسین برخورد کردند رهبری داشتیم تا جلوی این ماشین جنگی را بگیرد وگرنه الآن جزیی از خاک عراق بودیم این هم نمونه ای دیگر از شاه سلطان حسین ها ) پس از فتح کرمان توسط محمود شاه به او پیام فرستاد که آن چه را که می خواستی پذیرفتم.  محمود پاسخ داد که دیگر چیزی در اختیار شما نیست که به من ببخشی!! و بدین روی پس از رسیدن محمود به اصفهان ، شاه سلطان حسین با دست خود تاج شاهی کشور ایران را بر سر محمود نهاد. به گفته احمد پناهی سمنانی:« تاجی را که شاه اسماعیل اول، با دلیری هایش به مدد شمشیر کج قزلباش ها بر سر نهاده بود، شاه سلطان حسین، با زبونی و خفت تام، بر سر یکی ازکم اهمیت ترین رعایای افغانی خود گذاشت.»در این هنگام محمود نه تنها دختر بلکه از چهار صد زن نواب همایون فقط چهار زن را در اختیار سلطان گذاشت. ( این هم غیرت شاه مملکت !)

میر محمود، خود در سال ۱۷۲۴ به دست پسر عمویش اشرف كشته شد . اشرف با قتل محمود انتقام خون پدرش را از او گرفت . بساط اشرف نیز ضمن سه جنگ به دست نادر برچیده شد. داستان این مرد افغانى و این كه چگونه توانست با حداكثر چهل هزار نفر افغان پایتخت با عظمت سلاطین صفوى را تصرف و خاندان دویست و هفتاد ساله این سلسله را منقرض نماید از شگفتی هاى تاریخ است .

 محمود افغان در همین احوال روزى در دیوانخانه مى‏گذشت ناگهان آتش جنونش مشتعل شد و دستور داد كه پسران و برادران و خویشان و اولاد ذكور شاه سلطان حسین را كه در دیوانخانه بودند جمع كرده دست و پاى آن ها را با كمربندشان بسته بیاورند. افغانان امتثال كرده و صد و پنجاه و نه نفر از اولاد شاه‏ عباس كه بعضى از آن ها هم از زمان شاه سلیمان نابینا شده و در بند بودند ، به حضور محمود آوردند. محمود دستور داد از اول تا آخر آن ها را گردن بزنند . جلادان بى‏ایمان شروع به كشتار كردند. خواجه ‏سرایان و خدمتگذاران گریبان چاك كرده مى‏گریستند ، شاه سلطان حسین نیز كه حاضر بود بیش از همه فریاد و فغان مى‏نمود . افتان و خیزان نزد محمود آمد و عهد و میثاق قدیم را بیاد او آورد و براى نجات نور دیدگان خود با گریه و زارى به پاى محمود افتاد و پیشانى به خاك مالید ولى این همه گریه و التماس مؤثر واقع نشد. دو نفر از شاهزادگان خود را در آغوش پدر انداختند شاه صورت خود را بروى اولاد گذاشت و مى‏گریست ، سلطان حسین گفت مرا بكش و این بی گناهان را نكش . ( به یاد شعری افتادم که یعقوب لیث پس از شکست از سامانیان می خواند " اصبحت امیری و امسیت اسیری" آن که خود را کوچک کند عاقبتش همین است و این است معنای وادادگی و بی خیالی در مقابل دشمنان ملک و ملت ) عاقبت در دل سنگ و سخت محمود قدرى تأثیر كرد و به شاه سلطان حسین رو نمود كه آن ها را به تو بخشیدم ولى چه فایده كه این بی گناهان از شدت ترس زهره‏شان چاك شده و هر دو وفات یافته بودند.

روس‌ها که تعرضات خود را از زمان شاه اسماعیل دوم آغاز کرده بودند در زمان شاه سلطان حسین شروع به مداخله در امور قفقاز کرده و حتی سواحل دریای خزر از دربند تا استرآباد(گرگان فعلی) را به تصرف خود درآوردند.

اما در این شکست و تراژدی تاریخ ایران، تنها شاه سلطان حسین و ضعف و سستی او گنهکار نبود ، بلکه تاریخ دیروز هر کشوری در ساختار سرنوشت امروز ملت و ملک نقش دارد. بزرگترین عواملی که در فروپاشی سلسله 228 ساله صفوی مؤثر بودند و زمان ها پیش از روی کار آمدن شاه سلطان حسین پایه گذاری شده بودند به ترتیب زیر است:

1- نبودن نیروی نظامی آراسته به هنگام حمله محمود برای جلوگیری از پیشرفت تند و نابهنگام دشمن.

2- نبودن همبستگی میان پادشاهی و مذهب، آن چنانکه این همبستگی در آغاز پایه گذاری حکومت صفوی بود.

3- نفوذ ، قدرت و تصمیم گیری ملکه ها و خواجه سرایان حرمسرا در ساختار اداره امور سیاسی و کشوری.

4- خوشگذرانی، زن بارگی و شرابخواری شاه و سرداران و بی خبری آنان از مسائل سیاسی و نارضایتی مردم.

5- حرم پروردگی ولیعهد و شاه زادگان و دور بودن آن ها از هر گونه آموزش نظامی و سیاسی.

6- بی خبری از مشکلات روزانه مردم و شکاف بین حکومت و ملت ، همه با هم در فروپاشی سلسله صفوی نقش داشتند.

حدود یکی دو ماه قبل مقام معظم رهبری در دانشگاه امیرکبیر صحبت هایی ایراد نمودند و در گوشه ای از آن خطر بازگشت شاه سلطان حسین ها را به مردم متذکر شدند . از همان زمان بود که این در همه محافل و مجالس سیاسی و حتی غیرسیاسی این بحث پیدا شد که رهبری منظور خاصی از این حرف داشته اند و جریانات سیاسی شروع کردند به این تهمت زدن به یکدیگر و این که همدیگر را شاه سلطان حسین بخوانند و سئوال همه این بود که شاه سلطان حسین مورد نظر کیست و یا چه کسانی هستند؟

کاندیداهای احتمالی انتخابات ریاست جمهوری 1388 بیشتر بقیه به انواع مختلف و با دلایل مختلف مورد این اتهامات قرار گرفتند و همه به نوعی ، کم یا زیاد ترکش آن را خوردند.

در این ایام معمولاً بیشتر بر یک بعد از زندگی سیاسی شاه سلطان حسین مانور داده شد و آن " وادادگی شاه سلطان حسین در مقابل دشمنان داخلی و خارجی" و همین مبنای تحلیل های بسیار شد. خب این مهم است و خطر بازگشت شاه سلطان حسین ها هم خطر بس بزرگی است برای مملکت و نظام اسلامی ، البته این بار اول نیست که مقام معظم رهبری خطر ورود چنین افرادی را به داخل سیستم حکومتی به مردم هشدار می دهد. همه به یاد دارند که حدود 10 سال پیش مقام معظم رهبری به گونه ای دیگر و با تعبیر گورباچف و یا تعبیر نگذارید ایران آندلس اسلامی شود این خطر را بارها گوشزد کردند. که در همان ایام هم جریان های سیاسی – فرهنگی شروع به تهمت زدند به یکدیگر کردند.

اما بیاید به جای آن که دیگران را متهم کنیم یا با شنیدن یک تحلیل که مثلاً منظور از این صحبت فلانی بوده است و خیال خود جامعه را راحت کنیم ، که این امر هم خیلی ساده است. بایستی چشمان را باز کنیم ، هر کسی بالاخره کم و زیادها و مشکلاتی را دارد و هیچ کس بدون عیب نیست پس آن چه که مهم است این است که راه تحقیق و تفحص را باز کنیم و در انتخابات بسیار دقیق باشیم تا خدای ناکرده کسانی را چون شاه سلطان حسین بر مسند امور ننشانیم.

بیایید راه تحقیق و تفحص را با یک جمله نبندیم . بلکه منظور رهبری از طرح این موضوعات بیشتر باز کردن و توجه دادن جامعه به برخی مسایل است تا جامعه با جدب گرفتن آن ها و تحقیق و تتبع در آن مسایل بتواند مملکت را در راه ترقی و تعالی به پیش ببرد.